Fırat üzerinde veya kenarındaki küçük yerleşim birimleriydi. Aynı tarihte beylerbeyliğe bağlı sancaklardaki devlet görevlileri, müstahfız, dizdar gibi askerlik hizmetindekiler, vakıf mensupları da dahil olmak üzere 101.691 hane dolayında idi. Bu sancaklar dışında bazı resmî belgelerde birer sancak olarak gösterilen, fakat yurtluk-ocaklık sistemiyle idare edilen Atak, Palu, Eğil, Çapakçur, Sason, Tercil, Kulp, Bitlis, Cizre, Genç, Çüngüş, Hısnıkeyfâ gibi birimler de beylerbeyliğe bağlıydı. Bağdat’ın fethinden sonra Ane ve Hit ile Musul sancaklarının Bağdat beylerbeyliğine, Urfa’nın da bazanDiyarbekir’e, bazan da Rakka eyaletine bağlandığı ve onun merkez sancağını oluşturduğu görülmektedir. XVI. yüzyıl ortalarından sonra Bitlis de Van beylerbeyliğine bağlanmıştır. XVII. yüzyılın ortalarında ise, Cizre (Cezîre-i İbn Ömer), Eğil, Genç, Palu ve Hazro birer hükümet olarak Diyarbekir beylerbeyliğine bağlı gösterilmiştir. Hazro, Harput değil Sason’un bir başka adıdır. 1670-1671’de Diyarbekir valiliği yapan Silâhdar Ömer Paşa’nın adamlarının eyaletteki sancaklardan, bu arada Eğil, Palu gibi hükümet türü idareye sahip bulunan birimlerden cerîme ve öşür toplamaları, bir kısmından da “tahvil parası” almaları, bu tür idarî yapıya sahip olan mahallerin merkezî otorite ile bağlarını göstermesi bakımından çok ilgi çekicidir. Evliya Çelebi’ye göre Diyarbekir beylerbeyliği seferde cebelüleriyle 30.000 asker çıkarmaktadır. Bunun 2000’i Âmid sancağındandır. Diyarbekir vilâyeti XIX. yüzyılda birçok değişikliğe uğradı; son olarak 1869’da Diyarbekir, Mamûretülazîz (Elazığ), Siirt ve Mardin sancaklarından müteşekkildi. Evvelce birer sancak olarak Diyarbekir vilâyetine bağlı pek çok yer de kaza haline getirildi. Ergani, Palu ve Malatya’nın Mamûretülazîz; Siverek, Lice, Silvan ve Resülayn’ınDiyarbekir; Cizre ve Nusaybin’in Mardin sancaklarına bağlanması bu duruma iyi birer örnek teşkil eder. İkinci Meşrutiyet döneminde Diyarbekir vilâyeti, biri merkez, diğerleri Siverek, Mardin ve Ergani olmak üzere dört sancağa ayrıldı. Diyarbakır Merkezinde yapılan sayım sonuçlanmış olup. Tahrir Müdürlüğü’nden açıklanan cetvele göre Diyarbakır Merkezinde bir Vilayet Konağı ve Harem Dairesi, Bir Liva Hükümet Konağı, 4229 hane, 1840 dükkân, 31 mağaza, 76 kereste vs. ambarı, 8 han,12 hamam, 34 kahvehane, 28 dğirmen, 6 pirinç dingi, 24 bulgur dingi, 36 furun, 159 Ahır, 288 Arasa, 2 Bekçi Odası, 2 Samanlık, 1 Balıklı Gusülhanesi, 12 Bezirhane, 4 Meyhane, 2 Salahane, 1 Kireçhane, 1 Midmanhane (Kefalet Sandığı), 2 Sabunhane, 2 Direkhane, 1 Menzilhane, 1 Pastahane, 1 Casshane (Alçıhane), 7 Karakol, 29 Dabakhane, 4 DabakhaneOdası, 1 Haşırhane, 1 Bardak Atölyesi, 2 Patrikhane, 1 EskiTımarhane, 1 Muvakithane, 1 Su Terazisi, 1 Su Hayrathanesi, 15 Hanifi Camii Şerifi, 4 Şafii Camii Şerifi, 2 Cami Arsası, 30 Mescid-i Şerif, 11 Türbe-i Şerife, 1 Darülkurra, 5 Tekke, 6 Medrese, 1 Rüşdiye Mektebi, 11 İslam Mektebi, 3 Ermeni Mektebi, 1 Protestan Mektebi, 1 Rum Mektebi, 1 Rum Katolik Mektebi, 1 Keldani Mektebi, 1 Süryani Mektebi, 1 Yahudi Mektebi, 1 Zaptiye Merkezi, 1 Polis ve Redif Deposu, 8 Kale Kapısı, 167 Kale Mazgalları (Burç Odaları), 13 Kilise, 1 Yahudi Havrası, 9 Böceklik, 11 Kasr, 149 Tarla, 308 Bahçe, 22 Kavaklık, 85 Buz Gölü, 17 Buzhane, 24 Bostan, 7 Bağ, 1 Bakır Ayölyesi, 1 Gümrük Hanı, 8 İslam Kabristanı,4 Hıristiyan Mezarlığı, 1 Yahudi Mezarlığı, Dicle Kenarında 2 Odun İskelesi olup Toplam Sekizbindoksandokuz (8099) Muskalat ve arazi mevcut olduğunu göstermiştir.
Editör: TE Bilisim