Cumhuriyetin ilk dönemlerinde dahi ‘Diyarbakır’a gelenlerin hamamlarda yıkanıp öyle içeri alındığı’ rivayet edilirken, şimdilerde ise Diyarbakır’da tarihi hamamların kaderine terk edildiği görüldü. Diyarbakır’da ulaştığımız verilerde 25 hamamın olduğu ve birçoğunun kaderine terk edildiği için yıkıldığı öğrenildi. Geriye kalan 7 hamamın birçoğu ise tahrip edilmiş durumda. Ayakta kalan hamamların büyük bir kısmı da kişi mülkiyetinde olup, ekonomik kaygılarla ticari alanlara dönüştürüldü.
DİYARBAKIR’DA KAÇ TANE HAMAM VAR?
Diyarbakır’da, Deva, Çardaklı, Paşa, Melek (Melik) Ahmed Paşa, Vahap Ağa, Küçük Hamam (Şensu), Çemşid Hamamı, Ali Paşa, Kürtler, Cincıklı, Kadı, Yıkıkkaya hamamların varlığından söz ediliyor.
DİYARBAKIR TARİHİNDE BİLİNEN HAMAMLAR
Yıkılmış olan hamamlar ise; Çarşı Hamamı, Cadde Hamamı, Suakar (Süveyka), Mirza, İpekoğlu Hamamı (İbn-i Ziyal), Bekir Paşa, Cemşit Ağa/Cıngıllı, Hüseyin Efendi, Dilaver Paşa Hamamı, Domat Hamamı, Kale Hamamı, Maristan Hamamı, Yeni Kapı ve Alaaddin Hamamları’dır.
Diyarbakır’da günümüze ulaşan hamamlar şöyle:
PAŞA HAMAMI/SUR
Paşa Hamamı ya da bilinen diğer adıyla Behram Paşa Hamamı, Diyarbakır'ın Sur ilçesinde yer alan tarihî bir hamamdır. Behram Paşa Hamamı, 1564-1567 tarihleri arasında yaptırılmıştır ve kitabesi yoktur. Evliya Çelebi hamam için "Hamamın çok itina ile Gazze ve Kudüs'ten getirilen ustalarla yapıldığı, mermerleri ile göz alıcı olduğu, Şam'da Defterdar Hamamı ve Mısır'da Osman Bey Hamamı ile yarıştığından" söz eder. Hamamın 2015-2016 yıllarında Sur İçi'nde yaşanan çatışmalardan dolayı çevresinde yer alan çok sayıda konut ve dükkanlar kısmen veya tamamen yıkılmıştır.
VAHAP AĞA HAMAMI/SUR
Diyarbakır'ın Sur ilçesi Gazi Caddesinde yer alır. Mimarı ve yapılış tarihi bilinmemekle beraber kaynaklarda, XVI-XVII yüzyıl olarak tarihlendirilir (Beysanoğlu, 1990). Vahap Ağa Hamamı, doğu batı yönünde, kareye yakın bir alana yerleştirilmiştir. Günümüze ulaşan ve ılıklığa açılan, Telgrafhane sokakta yer alan ve sonradan açılan kapı ile hamama geçilir. Ancak özgün kapı bu kapının doğusunda yer alır. Hamam, kentin ticaret aksı üzerinde, gelir getiren bir yapı olarak uzun yıllar soğukluk bölümü hamamdan koparılarak kira usulü ile işletmeye verilmiştir. 2013 yılında yapılan restorasyon ile soğuklukta yer alan eklenti ara duvar ve döşeme kaldırılarak özgün biçimine dönüştürülmüştür. Hamam, şimdilerde bilinen bir ticarethane olarak kullanılmaktadır.
KADI HAMAMI/ SUR
Kadı Hamamı, Diyarbakır'ın Sur ilçesinde yer alan tarihî bir hamamdır. İpariyye ve Eşbek hamamı olarak adlandırılan hamamın, Kadı adını ne zaman aldığı bilinmemektedir. Hamamın yer aldığı vakfa ait olan Kadı Camii'nin 1543-44 yılında yapılması hamamında aynı dönemlerde yapıldığını düşündürmektedir. Tüm mekânları ile günümüze ulaşan hamam, herhangi bir işlev ile kullanılmamaktadır.
Hamam, 2009- 2010 yılları arasında yapılan restorasyon ile kubbesi yenilenmiş, duvar yüzeyleri raspa edilmiş, derz dolguları yapılmış, döşeme düzgün bazalt taşı ile kaplanmış, özgün seki ve kurnalar kaldırılmıştır. Hamamın güneyinde yer alan basık kemerli bir kapı ile avluya, avludan soğukluğa ulaşılır. Kareye yakın plâna sahip olan soğukluğun ortasında dairesel bir havuz bulunmaktadır. Soğukluk kubbesi pandantifle geçilen sekizgen kasnak üzerine oturtulmuştur. Diyarbakır'daki diğer hamamlardan farklı olarak hamamda kâgir fener yer alır. Soğukluğun kuzeyinde iki bölümden oluşan ılıklığa geçilir ve her iki ılıklık kuzey ve batı yönlerindeki nişlerle genişletilmiştir. İkinci ılıklığın güney yönünde basık kemerli bir kapı ile sıcaklığa girilir.
ÇARDAKLI HAMAMI/SUR
Çardaklı Hamam, 1520-1540 tarihleri arasında inşa edilmiştir. 1999 yılında Kültür Bakanlığı tarafından kamulaştırılmıştır. Çardaklı Hamam, Diyarbakır'ın Sur ilçesi Dabanoğlu Mahallesi'nde Kadı Camii Sokağı ile Tuzlu Sokak arasında yer alan hamam, Evliya Çelebi'nin Seyahatnâme'sinde "Yapanın kim olduğu malum değildir. Ama temiz ve aydınlık bir hamamdır." şeklinde tanımlanır. 2014- 2015 Sur olaylarında tahribata uğrayan hamam, restore edilmektedir.
CİNCIKLI HAMAMI/SUR
Yapım tarihi bilinmeyen hamam, Dabanoğlu Mahallesi’nde sadece soğukluk bölümü ile günümüze ulaşmıştır. Hamam bitişiğinde yer alan konut kullanıcıları tarafından kullanılmaktadır. Yapının soğukluk kısmının kubbesinde taşların dayanımı zayıflamış yer yer çökmeler olmuştur. Çökme ile oluşan hafriyat ve çöp yığınlarından soğukluk zemin döşemesi yükselmiştir. Hamam, 2015-16 Sur çatışmaları sonrasında ise yapının kalan kısımları da yıkılmıştır.
DEVA HAMAMI/SUR
Deva Hamamı, Diyarbakır'ın Sur ilçesinde yer alan tarihî bir hamamdır. Mardin Kapı ile Balıkçılarbaşı arasında yolun batısında yer alan hamam, Abdaldede Mahallesi, Deva Sokak’ta yer almaktadır. Eski bir söylentiye göre, kervandan kaybolan bir deve birkaç gün arandıktan sonra bu hamamda bulunduğu için Deve Hamamı olarak da bilinir. 1540 yılındaki Hüsrev Paşa vakfına ait olan, kaynaklardan adının Hamam-ı Kebir (Büyük Hamam) olduğu bilinen yapı 18.yy’dan beri vilayet salnamesindeki kayıtlardan anlaşıldığı gibi "Deve/Deva Hamamı" adını almıştır. Deva Hamamı, 16. yüzyılda inşa edilmiştir.
MELEK (MELİK) AHMET PAŞA HAMAMI/SUR
Melek (Melik) Ahmed Paşa Hamamı, Diyarbakır'ın Sur ilçesinde yer alan tarihî bir hamamdır. Hamam, kent kapıları yakınında bulunan br külliye hamamıdır. Günümüze sadece soyunmalık bölümü ulaşmıştır. Hamam, ismini aldığı Melek Ahmet Paşa tarafından 972-975 yılları arasında yapıldı. Hamravat kaynağından su alan hamamlar arasındadır. Dikdörtgen bir yapıya sahip olan hamam, 2009'da Diyarbakır Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu'ndan alınan kararla tescil edildi.
Haber: Abdullah AKYOL
