Diyarbakır tarihine baktığımızda hamamlar sadece bedensel yıkanma yeri değil, aynı zamanda toplumsal birliktelik yaşanan ritüellerin; tellak, natır ve külhanbeyi üzerinden hayat bulan simgeleri olmuştur. Hamamların Diyarbakır tarihinde önemli bir yer tuttuğunu ve Cumhuriyetin ilk dönemlerinde dahi ‘Diyarbakır’a gelenlerin hamamlarda yıkanıp öyle içeri alındığı’ rivayet edilir.
DİYARBAKIR’DA KAÇ TANE HAMAM VAR?
Diyarbakır’da, Deva, Çardaklı, Paşa, Melek (Melik) Ahmed Paşa, Vahap Ağa, Küçük Hamam (Şensu), Çemşid Hamamı, Ali Paşa, Kürtler, Cincıklı, Kadı, Yıkıkkaya hamamların varlığından söz ediliyor.
DİYARBAKIR TARİHİNDE BİLİNEN HAMAMLAR
Yıkılmış olan hamamlar ise; Çarşı Hamamı, Cadde Hamamı, Suakar (Süveyka), Mirza, İpekoğlu Hamamı (İbn-i Ziyal), Bekir Paşa, Cemşit Ağa/Cıngıllı, Hüseyin Efendi, Dilaver Paşa Hamamı, Domat Hamamı, Kale Hamamı, Maristan Hamamı, Yeni Kapı ve Alaaddin Hamamları’dır.
Diyarbakır’da günümüze ulaşan hamamlar şöyle:
MELEK (MELİK) AHMET PAŞA HAMAMI
Melek (Melik) Ahmed Paşa Hamamı, Diyarbakır'ın Sur ilçesinde yer alan tarihî bir hamamdır. Hamam, kent kapıları yakınında bulunan br külliye hamamıdır. Günümüze sadece soyunmalık bölümü ulaşmıştır. Hamam, ismini aldığı Melek Ahmet Paşa tarafından 972-975 yılları arasında yapıldı. Hamravat kaynağından su alan hamamlar arasındadır. Dikdörtgen bir yapıya sahip olan hamam, 2009'da Diyarbakır Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu'ndan alınan kararla tescil edildi. Kültür Bakanlığı, Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün 02.07.1982 tarihli tescil fişinde günümüze ulaşmayan ılıklık ve sıcaklık mekanları ile ilgili hamam şöyle tanımlanmaktadır: “… Ilıklık kısmı yan yana üçer kubbe ile birer yarım kubbeden oluşan iç içe iki kısımdır. Her iki bölümün kuzey hücreleri birer bölme ile ayrılarak erkeklere tahsis edilmiştir. Sıcaklık, dört eyvan ile köşelerde kubbeli birer hücreden oluşur.”
VAHAP AĞA HAMAMI
Diyarbakır'ın Sur ilçesi Gazi Caddesinde yer alır. Mimarı ve yapılış tarihi bilinmemekle beraber kaynaklarda, XVI-XVII yüzyıl olarak tarihlendirilir (Beysanoğlu, 1990). Vahap Ağa Hamamı, doğu batı yönünde, kareye yakın bir alana yerleştirilmiştir. Günümüze ulaşan ve ılıklığa açılan, Telgrafhane sokakta yer alan ve sonradan açılan kapı ile hamama geçilir. Ancak özgün kapı bu kapının doğusunda yer alır. Hamam, kentin ticaret aksı üzerinde, gelir getiren bir yapı olarak uzun yıllar soğukluk bölümü hamamdan koparılarak kira usulü ile işletmeye verilmiştir. 2013 yılında yapılan restorasyon ile soğuklukta yer alan eklenti ara duvar ve döşeme kaldırılarak özgün biçimine dönüştürülmüştür. Kareye yakın planlı soğukluk örtüsü, köşelerde dört sivri kemer ve trompların taşıdığı kubbedir. Kubbe dışarıdan dört yanında sivri kemerli birer pencere olan sekizgen kasnak üzerine oturtulmuştur. Kasnağın ortasında her yüzünde sivri kemerli birer pencere olan sekizgen planlı bir fener yer alır. L biçimindeki ılıklığa, güney yönde basık kemerli sokak kapısından girilir. İkinci ılıklığın batısındaki kubbenin bulunduğu yerden, batıdaki köşe halvetten sıcaklık sofasına girilir. Sıcaklık dört eyvan ve aralarda köşe halvet hücre olan haçvari plan tipindedir. Hamam, şimdilerde bilinen bir ticarethane olarak kullanılmaktadır.
ÇARDAKLI HAMAMI
Çardaklı Hamam, 1520-1540 tarihleri arasında inşa edilmiştir. 1999 yılında Kültür Bakanlığı tarafından kamulaştırılmıştır. Çardaklı Hamam, Diyarbakır'ın Sur ilçesi Dabanoğlu Mahallesi'nde Kadı Camii Sokağı ile Tuzlu Sokak arasında yer alan hamam, Evliya Çelebi'nin Seyahatnâme'sinde "Yapanın kim olduğu malum değildir. Ama temiz ve aydınlık bir hamamdır." şeklinde tanımlanır. Dikdörtgen plândaki hamam, kuzey-güney yönünde mekanları art arda sıralanacak şekilde yerleştirilmiş olup günümüzde özgün şeklini koruyamamıştır. Kuzeyde hamam giriş kapısı ve soyunmalık duvarı ile hamamı sokaktan koparan yüksek bahçe duvarı var iken güneyde ise külhan kapısı ve cephe sokağa açıktır. Hamamın soğukluğu kare plânlı olup iki bölümden oluşurken ılıklık bölümü dikdörtgen plânlı, sıcaklık bölümü ise yıldız plan tipinde, altı eyvan ve altı halvetten oluşur. Sıcaklık sofasının ortasında kare planlı göbek taşı bulunur ve sıcaklık, basık bir kubbe ile örtülmüştür. 2014- 2015 Sur olaylarında tahribata uğrayan hamam, restore edilmektedir.
PAŞA HAMAMI
Paşa Hamamı ya da bilinen diğer adıyla Behram Paşa Hamamı, Diyarbakır'ın Sur ilçesinde yer alan tarihî bir hamamdır. Behram Paşa Hamamı, 1564-1567 tarihleri arasında yaptırılmıştır ve kitabesi yoktur. Evliya Çelebi hamam için "Hamamın çok itina ile Gazze ve Kudüs'ten getirilen ustalarla yapıldığı, mermerleri ile göz alıcı olduğu, Şam'da Defterdar Hamamı ve Mısır'da Osman Bey Hamamı ile yarıştığından" söz eder. Hamamın 2015-2016 yıllarında Sur İçi'nde yaşanan çatışmalardan dolayı çevresinde yer alan çok sayıda konut ve dükkanlar kısmen veya tamamen yıkılmıştır ve hamamın kubbesi de bu olaylardan dolayı zarar görmüş, feneri yok olmuş, duvarlarda çökme meydana gelmiştir. Tüm bu bozulmalara rağmen hamam, özgün planı ile günümüze ulaşmıştır. Hamamın restore işlemi tamamlanmıştır.
DEVA HAMAMI
Deva Hamamı, Diyarbakır'ın Sur ilçesinde yer alan tarihî bir hamamdır. Mardin Kapı ile Balıkçılarbaşı arasında yolun batısında yer alan hamam, Abdaldede Mahallesi, Deva Sokak’ta yer almaktadır. Eski bir söylentiye göre, kervandan kaybolan bir deve birkaç gün arandıktan sonra bu hamamda bulunduğu için Deve Hamamı olarak da bilinir. 1540 yılındaki Hüsrev Paşa vakfına ait olan, kaynaklardan adının Hamam-ı Kebir (Büyük Hamam) olduğu bilinen yapı 18.yy’dan beri vilayet salnamesindeki kayıtlardan anlaşıldığı gibi "Deve/Deva Hamamı" adını almıştır. Deva Hamamı, 16. yüzyılda inşa edilmiştir. Evliya Çelebi, 1655 yılındaki kenti ziyaretinde bu hamamdan "muallak minare kurbundaki hamam ferşinde ruhamları ve kubablarında billur camları gayet müsennadır." şeklinde bahsetmektedir. 1815 yılında kente gelen Buckingham ise bu tarihte en büyük ve ferah hamamın Deva Hamamı olduğunu belirtmiştir. Dikdörtgen planlı olan Deva Hamamı'nın yapı malzemesi bazalt ve moloz taştır. 500 metrekare alana sahiptir ve iki girişi vardır. Sekiz köşeli bir kubbesi mevcuttur ve kubbeye geçişler tromplarla sağlanmıştır. Soğukluk yan yana iki kubbe ve yarım kubbeyle örtülmüştür. Deva Hamamı ise zor imkanlarla kafeye dönüştürülmüş durumda.
KADI HAMAMI
Kadı Hamamı, Diyarbakır'ın Sur ilçesinde yer alan tarihî bir hamamdır. İpariyye ve Eşbek hamamı olarak adlandırılan hamamın, Kadı adını ne zaman aldığı bilinmemektedir. Hamamın yer aldığı vakfa ait olan Kadı Camii'nin 1543-44 yılında yapılması hamamında aynı dönemlerde yapıldığını düşündürmektedir. Tüm mekânları ile günümüze ulaşan hamam, herhangi bir işlev ile kullanılmamaktadır. Hamam, 2009- 2010 yılları arasında yapılan restorasyon ile kubbesi yenilenmiş, duvar yüzeyleri raspa edilmiş, derz dolguları yapılmış, döşeme düzgün bazalt taşı ile kaplanmış, özgün seki ve kurnalar kaldırılmıştır. Hamamın güneyinde yer alan basık kemerli bir kapı ile avluya, avludan soğukluğa ulaşılır. Kareye yakın plâna sahip olan soğukluğun ortasında dairesel bir havuz bulunmaktadır. Soğukluk kubbesi pandantifle geçilen sekizgen kasnak üzerine oturtulmuştur. Diyarbakır'daki diğer hamamlardan farklı olarak hamamda kâgir fener yer alır. Soğukluğun kuzeyinde iki bölümden oluşan ılıklığa geçilir ve her iki ılıklık kuzey ve batı yönlerindeki nişlerle genişletilmiştir. İkinci ılıklığın güney yönünde basık kemerli bir kapı ile sıcaklığa girilir.
CİNCIKLI HAMAMI
Yapım tarihi bilinmeyen hamam, Dabanoğlu Mahallesi’nde sadece soğukluk bölümü ile günümüze ulaşmıştır. Hamam bitişiğinde yer alan konut kullanıcıları tarafından kullanılmaktadır. Yapının soğukluk kısmının kubbesinde taşların dayanımı zayıflamış yer yer çökmeler olmuştur. Çökme ile oluşan hafriyat ve çöp yığınlarından soğukluk zemin döşemesi yükselmiştir. Hamam, 2015-16 Sur çatışmaları sonrasında ise yapının kalan kısımları da yıkılmıştır.
Haber: Remziye ÇELİK
