Diyarbakır’ın büyük ilçelerinden biri olan ve geçmişte çeşitli uygarlıklara ev sahipliği yapmış Bismil’in ismine dair birçok rivayet anlatılmaktadır. Eskiden bir köy statüsünde olan Bismil, 1936 yılında Diyarbakır'ın altıncı ilçesi olmuştur. Bismil, ayrıca nüfus bakımından en büyük ilçeler arasında yer almaktadır. Bismil’in ismi ile ilgili rivayetlere gelince; ilçenin kuruluşu yeni olmakla beraber adının varlığı ile ilgili şimdiye kadar üç görüş ortaya atılmaktadır. Bu üç görüş ve rivayet çeşitli zaman dilimlerinde meydana geldiği için üç görüşün de doğru olma ihtimali yüksektir. İşte Bismil isminin hakkında anlatılan rivayetler…
KONYA’DAN BİSMİL’E GELEN AŞİRET VE “BİSTMAL” İSMİNİ DOĞUŞU
Bismil’in ismine dair anlatılan birinci rivayet, 2000 yıl önce İran tarafından gelen köle tacirleri Bismil'in Kurmuşlu köyü yakınlarında konaklarken köleler arasında çıkan bir isyanla köle tacirlerinin imha edildiği ve bu kafilede bulunanların uzun yıllar halen kalıntıları bulunan eski mağara ve köprünün bulunduğu mevkide kalarak hayvancılık ve balıkçılıkla uğraştıkları tahmin edilmektedir. Dicle Nehri’nin sık sık yatak değiştirmesi sonucunda yapılan evlerin yıkılması ile yerleşim yerlerini değiştirmek zorunda kaldıkları ve bu amaçla halen harabeleri bulunan ve Bismil'in içme suyunun önemli bir kısmının sağlandığı Kırk-Pıyar mevkiinde 20 evlik bir yerleşim yeri kurdukları ve Farsça’da Bistmal olarak adlandırılması sonucunda Dicle’nin Şimdiki güney kesiminden geçen İpek Yolu kervancıları bu mevkii Bistmal denildiği ve daha sonraki yıllarda bu adın Bismil olarak değiştirildiği rivayet edilmektedir.
DİCLE NEHRİ’NDEN GEÇEN KERVANLAR VE DEVELERİN ARDINDAKİ BATAKLIK
İkince Rivayet-Evliye Çelebi 1600’li yıllarda Seyahatnamesinde Diyarbakır hanlarında konaklayan Kervan sahiplerinin biri birine "Pis Mili" nasıl geçtiklerini sorduklarını anlatır. Çünkü rivayet edilir ki, Dicle Nehri’nin oluşturduğu ve bataklık haline gelen alüvyonları (ki; bu yörede buna mil denildiği bilinmektedir) deve kervanlarının aşmakta zorlandıkları ve bu mevkiin Pismil olarak adlandırıldığı ve daha sonraki yıllarda Pismil adının Bismil olarak değiştirildiği. Kurmuşlu Çayı ile Dicle Nehri’nin birleştiği yer ile Aralık Köyü önündeki eski yerleşim birimlerinde yapılan kazılarda buraların eski yerleşim yerleri olduğu ve kazılar sonucunda Asurlara ait bazı eserler bulunmaktadır.
MUSUL AŞİRETİ: BASMİL’DEN BİSMİL’E
Üçüncü Rivayet-1700’li yılların başında tahminen Konya'dan veya Musul'dan gelen bir aşiret olmuştur. Şimdiki Of Köyü ve Pamuk Çay karşısındaki Dolama mevkii denilen yerde yerleşim alanı kurup, bilahare Dicle Nehri’nin güney kesiminde konakladıkları ve bu aşiretin isminin Basmil Aşireti olduğu ve bu yerleşim yerine uzun zaman Basmil denildiği ve Cumhuriyet döneminde adının Bismil olarak değiştirildiği rivayet edilmektedir. Üç görüş de çeşitli zaman birimlerinde meydana çıktığı için haklılık payları çoktur.
