Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) Dünya Kültür Mirası Listesi’nde yer alan Diyarbakır Surları ve Hevsel Bahçeleri, “Tehlike Altındaki Dünya Mirası Listesi”ne alındı.
Raporda, Sur ve Hevsel’in tarihi kentsel dokusunun ciddi şekilde kaybolduğu belirtildi. Diyarbakır Surları ve Hevsel Bahçeleri’nin 2015 yılında “Dünya Kültürel Miras Listesi’ne” alındığı kaydedilen raporda, Sur ve Hevsel Bahçeleri’nin potansiyel tehditle karşı karşıya kaldığı, bu durumda “Tehlike Altındaki Dünya Kültürel Mirası Listesi'ne” girdiği belirtildi.
Dünya Miras Merkezi/ICOMOS Ortak Reaktif İzleme Misyonu’nun Kasım 2022 raporuna atıfta bulunulan raporda, “Diyarbakır'daki mevcut durumla ilgili endişe, rehabilitasyon ve yeniden yapılandırma çalışmaları ve geliştirme, kentsel tasarım ve peyzaj projeleri, kara taşımacılığı altyapısı, su altyapısı, turizm/ziyaretçi/rekreasyonun etkileri, yönetim sistemi/yönetim ve koruma planı değiştirildi” tespitlerine yer verildi.
TÜRKİYE’NİN ‘SUR TİPİ CEZAEVİ’ SAVUNMASI
Raporda, Sur’da 2015 yılında ilan edilen sokağa çıkma yasakları sonrası inşa edilen ve “Sur Tipi Cezaevi” olarak adlandırılan yapıları savunan Türkiye’nin, 2 Şubat 2022 tarihli raporuna da yer verildi. Türkiye raporunda, Dünya Mirası Komitesi'nin tavsiyelerine dair savunması şöyle yer aldı:
* Diyarbakır Surları'nda yürütülen çalışmaların taraf devlet tarafından mülkün Üstün Evrensel Değeri (OUV) üzerinde olumsuz bir etkisi olmadığı düşünülmektedir. Tüm burçlar ve sur duvarları değerlendirilmiş, yapısal sorunlar ve acil müdahale gereksinimleri belirlenerek belgelenmiştir. Çok sayıda burçta ve bazı sur duvarlarında restorasyon çalışmaları yapılmış veya yapılmakta olup, 52 numaralı burcun önünde bir peyzaj projesi yürütülmektedir.
* İç tampon bölgede (Suriçi Bölgesi), çağdaş şehircilik ilkeleri ve afet riski de dikkate alınarak, bölgenin sağlıklı ve güvenli bir kentsel yaşam alanına dönüştürülmesini amaçlayan dört kentsel tasarım projesi gerçekleştirilmiştir. Taraf devlet, Tampon Bölge'deki (Suriçi) tüm çalışmalarda alanın tarihi dokusunun dikkate alındığını ve yapılaşmanın iki katla sınırlandırılarak görsel bütünlüğü olumsuz etkileyecek uygulamalardan kaçınıldığını bildirmektedir. Yeni inşa edilen yapıların geleneksel bir karaktere sahip olması için Kentsel Tasarım Rehberi hazırlanmıştır. Kentsel rehabilitasyon projeleri sınırlı yükseklikte ve kaçak yapılaşmayla mücadele amacıyla yürütülmüştür.
* 2012 Koruma Planı'nda 2016 yılında yapılan değişiklik, 2015 yılında yaşanan olayların ardından bozulan fiziksel alanın yeniden düzenlenmesi, geleneksel sokak dokusunun genişletilmesi ve resmi kurum alanlarının oluşturulması ihtiyacına cevap vermektedir. Bu nedenle uygulamayı durdurmak mümkün değildir.
* 2021 yılında, Kalenin dört ana kapısının tamamı belgelenmiş ve restore edilmiştir.
* OUV üzerinde etkisi olabilecek yedi projenin Miras Etki Değerlendirmeleri (HIA) tamamlanacak ve incelenmek üzere Dünya Miras Merkezi'ne sunulacaktır.
* Tramvay Hattı projesinin SED'i taraf devletin raporuna ek olarak sunulmuştur.
* 2020 ve 2021 yıllarında Kale'deki kazılar sistematik bir şekilde devam etti.
ICOMOS KENTİ ZİYARET ETTİ
Raporda, Dünya Miras Merkezi/ICOMOS ortak Reaktif İzleme’nin de kenti 28 Kasım-3 Aralık 2022’de ziyaret ettiği ve koruma durumunu, özellikle Dünya Mirası Listesine girmesinden bu yana meydana gelen değişiklikleri, tampon bölgesinde ve daha geniş ortamda hali hazırda uygulanan ve planlanan projeleri gözden geçirdiği yer aldı.
Raporda devamla şunlar yer aldı: “Ocak 2023'te, misyonu takiben, taraf devlet Dünya Miras Merkezine Nisan 2022 tarihli 7 proje için bir SED sunmuştur; bunlardan 5’i o tarihe kadar tamamlanmış, ikisi ise halen uygulanmakta ve tamamlanmak üzeredir. 7 projenin tamamı Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı tarafından uygulanmıştır. SED, ICOMOS tarafından incelenmiş ve Teknik İnceleme 9 Ağustos 2023 tarihinde taraf devlete iletilmiştir.
Şubat 2023'te Adıyaman, Diyarbakır, Şanlıurfa ve Malatya illerini vuran yıkıcı depremlerin ardından, Türkiye taraf devleti, 7 ve 23 Şubat 2023 tarihlerinde Dünya Miras Merkezi'ne Aziz George Kilisesi'nde sadece küçük bir hasar gözlemlendiğini ve daha önce stabilite sorunları olan Urfa Kapısı'ndaki 22 numaralı burçta bazı taş dökülmelerinin meydana geldiğini bildirmiştir. UNESCO, Türkiye'deki BM Ülke Ekibi'nin bir parçası olarak, Kültür ve Turizm Bakanlığı'nın sorumluluğu altındaki kültür varlıklarına ve müzelere verilen zararı yaklaşık 53 milyon ABD doları olarak tahmin eden Türkiye Deprem İyileştirme ve Yeniden Yapılandırma Değerlendirmesi'nin (TERRA) kültür sektörü bölümüne katkıda bulunmuştur. UNDP'nin İyileştirme ve Yeniden Yapılandırma için Teklif ve Önerilen Projeler yayını, kültürel mirasın restorasyonunu ana ayaklardan biri olarak ele almakta ve büyük ölçekli bir iyileştirme programı öngörmektedir. Kültür ve Turizm Bakanlığı, UNESCO nezdindeki Türkiye Daimi Temsilciliği ve UNESCO arasında 27 Nisan ve 26 Temmuz 2023 tarihlerinde gerçekleştirilen toplantılarda, acil durum kurtarma ve hasar tespit çalışmalarının tamamlanmak üzere olmasa da oldukça ilerlemiş olduğu teyit edilmiştir. Bu raporun yazıldığı sırada UNESCO'ya teknik ve/veya mali yardım için herhangi bir resmi talepte bulunulmamıştır.”
‘SUR’DA ÖNEMLİ DEĞİŞİKLİKLER YAPILDI’
Dünya Miras Merkezi ICOMOS ve ICCROM'un Analiz ve Sonuçları ise raporda şöyle yer aldı: “Komite tarafından kendisine verilen yetkiye uygun olarak (41 COM 7B.50 ve 44 COM 7B.56 sayılı kararlar), varlığa yönelik 2022 Reaktif İzleme misyonu, varlığın, tampon bölgesinin ve ortamının 2015 yılında Dünya Mirası Listesi'ne girmesinden bu yana önemli değişikliklere uğradığını rapor etmektedir. Bu değişikliklerin çoğu doğrudan Taraf Devlet tarafından uygulanan projelerden kaynaklanmaktadır.
ROMA AMFİTİYATROSU PARK YAPILMIŞ!
Taraf devlet, misyon tarafından uluslararası standartta olarak değerlendirilen şehir surları ve burçlarda devam eden ve tamamlanan çalışmaları rapor etmektedir. İçkale Artuklu Sarayı'nda (Amida Höyüğü) yürütülen arkeolojik araştırmalar yüksek standarttadır ve 52. Tabya'daki peyzaj çalışmaları bazı arkeolojik araştırmaları da içermektedir. Ancak, kulelerin üst odalarının uyarlanarak yeniden kullanılması gibi diğer çalışmalar sırasında arkeologların bulunmaması, mülkün bilinmesine katkıda bulunabilecek önemli dokunun kaybolmasına neden olmuştur. Kale'deki 'kaçak' bir mahalle ve diğer yasal altyapı, daha önce bu civarda rapor edilen Roma amfitiyatrosunun yerinin değiştirilmesi gibi herhangi bir etki değerlendirme çalışması veya araştırması yapılmadan, halka açık bir park oluşturmak için yıkılmıştır. Benzer şekilde, 1930'lu yıllardan kalma düşük kaliteli yapıların yıkımı Hz. Süleyman Camii'nde (İçkale) peyzajlı bir alan geliştirmek için 1930'lardan kalma düşük kaliteli yapıların yıkımı, arkeolojik araştırmalar yapılmadan gerçekleştirilmiştir.
ONGÖZLÜ’DE YASADIŞI İNŞAAT
Yazıttan bu yana gerçekleştirilen diğer projeler, Ongözlü Köprüsü'nün bulunduğu bölgede, bazıları yasadışı olduğu bildirilen çok sayıda inşaat, peyzaj ve altyapı projesi de dahil olmak üzere, mülkün OUV'sini önemli ölçüde aşındırmış ve OUV'sinin kaybına neden olmuştur. Nehrin kanalize edilmesini amaçlayan Dicle Vadisi Rehabilitasyon Projesi, bir HIA'nın sonuçlarını beklerken durdurulmadan önce kısmen uygulanmıştır. Taraf Devlet, yakın zamanda, Tramvay Hattı projesi gibi, projeyi uygulamaya koymadan önce başka etki değerlendirme süreçlerini de hayata geçirmiştir. ICOMOS, yedi projenin (beşi proje sunulmadan önce inşa edilmişti) etki değerlendirmesine ilişkin incelemesinde, SED tarafından benimsenen yaklaşımın oldukça genel olmasına rağmen, sonuçlarının doğru olduğu ve dikkate alınması gerektiği sonucuna varmıştır. Anzele Parkı'nda yapılması planlanan değişiklikler, varlığın OUV'sini olumsuz etkileyebilir ve varlığın OUV'sini etkileyebilecek tüm projelerde olduğu gibi, bunlar da kapsamlı bir değerlendirmeye tabi tutulmalı ve geri dönüşü zor olabilecek herhangi bir uygulama kararından önce, tekliflerin ayrıntıları ve ilgili etki değerlendirmeleri, Danışma Organları tarafından incelenmek üzere Dünya Mirası Merkezi'ne sunulmalıdır.
HEVSEL İÇİN ACİL ÇAĞRI
Misyon, Hevsel Bahçeleri'nin arazi parsellerinin birleştirilmesi ve Surlar içindeki tarihi kentin yeniden yapılandırılması ve bunun sonucunda ortaya çıkan sosyal etkinin, Bahçeler ile bir zamanlar besledikleri kent arasındaki bağlantının kopmasına neden olduğunu ve mülkün OUV'sine ciddi zarar verdiğini bildirmektedir. Misyon, yetiştirilen ürün türlerinin değişmesine olanak tanıyan tarla düzenlerinin yeniden yapılandırılması gibi planlanan diğer değişikliklerin bu temel niteliği daha da tehdit edeceği, daha fazla zararın önlenmesi için acilen harekete geçilmesi ve Hevsel Bahçeleri, şehir ve sakinleri arasındaki ilişkinin eski haline getirilmesi gerektiği konusunda uyarıda bulunmaktadır.
‘DURDURUN’ TALEBİNE RAĞMEN ÇALIŞMA!
Komite'nin taraf devletten planın 2012 versiyonuna geri dönmesini ve talep edilen Reaktif İzleme misyonunun tavsiyeleri bilinene ve Komite tarafından kabul edilene kadar mülkün OUV'sini etkileyebilecek tüm projeleri durdurmasını tekrar tekrar talep etmesine rağmen 2016 Koruma Planı'nın uygulanmasına devam edilmiştir (43 COM 7B.90 ve 44 COM 7B.56 sayılı Kararlar).
SURİÇİ VE SUR ARASINDAKİ İLİŞKİYİ KOPARILDI
Misyon, Suriçi'nin yaklaşık yüzde 40'ının, Surlar içinde yer alan tampon bölge bileşeninin, tescilinden bu yana yıkıldığını ve bunun da mülkün OUV'sinde daha ciddi bir erozyona yol açtığını bildirmektedir. Bu erozyon, tarihi eserlerin zaman zaman istilacı restorasyonu da dahil olmak üzere test edilmemiş projelerin uygulanması yoluyla, Komite'nin tekrarlanan endişelerine rağmen ve uygun OUV odaklı etki değerlendirme prosedürlerinin yokluğunda gerçekleşmiştir. Suriçi tampon bölgesinin yalnızca mülkün görsel bütünlüğünü korumak için morfolojik bir ortam işlevi gördüğü ve bu nedenle yüzyıllar içinde gelişen kentsel dokunun yeniden yapılandırılmasının, ölçek ve görünümünün bir kısmını koruduğu sürece mülkün OUV'si üzerinde hiçbir etkisi olmadığı varsayımı yanlış yorumlanmaktadır. Böyle bir varsayım, hatalı bir şekilde mülkün YÜD'ünü sadece tarımsal üretim alanlarıyla çevrili Şehir Surlarının bir tezahürüne indirgemektedir.
Oysa Üstün Evrensel Değer Beyanı'nda (SOUV) Suriçi'nden 'Helenistik, Roma, Sasani ve Bizans dönemlerinde, İslami ve Osmanlı dönemlerinden günümüze kadar önemli bir merkez ve bölgesel başkent olan müstahkem şehir ve buna bağlı peyzajın' bir parçası olarak bahsedilmektedir. Suriçi'nin mülkün OUV'sine katkısı, SOUV'da belirtildiği gibi, kentsel ve peyzaj ortamları içinde anlaşılmalıdır: 'Surların kentsel ve peyzaj ortamları içinde görülebilmesi, mülkün işlevsel ve görsel niteliklerini destekleyen hidrolojik ve doğal kaynaklar gibi katkı sağlayıcı olarak kabul edilmektedir'. Sonuç olarak, iç tampon bölge olan Suriçi, Diyarbakır Surları'nın bütünlüğünün ve dolayısıyla mülkün OUV'sinin tam olarak desteklenmesinde çok önemli bir rol oynamaktadır. Yakın zamanda inşa edilen Araç Yolu ve Turistik Tur Güzergâhı, Suriçi ile Sur arasındaki ilişkiyi daha da bozmuştur.
KENTSEL KORUMA PLANINA DÖNÜŞ TAVSİYESİ
Reaktif İzleme misyonu, mülk için yönetim sisteminin artık etkili olmadığı ve gözden geçirilerek yeniden kurulması gerektiği sonucuna varmıştır. Komite tarafından defalarca talep edildiği üzere, 2012 Kentsel Koruma Planı'nın eski haline getirilmesini tavsiye etmektedir.
SUR TEHLİKE ALTINDA
Misyon, bütünlüğün, kültürel önemin ve destekleyici tarihi kentsel dokunun önemli ölçüde kaybedilmesi nedeniyle mülkün yakın bir tehlike ile karşı karşıya olduğu sonucuna varmıştır. Mülkün kullanım değeri, mevcut planlama kontrolleri kapsamında izin verilen yasal olarak tasarlanmış gelişmeler nedeniyle tehlike altındadır. Mülk, mimari ve şehir planlama tutarlılığının ve kentsel ve kırsal alanın ciddi şekilde bozulması da dahil olmak üzere belirli ve tespit edilmiş yakın bir tehlikeyle karşı karşıyadır. Mülk aynı zamanda, işleyen bir koruma politikasının olmaması ve şehir planlamasının tehdit edici etkileri gibi, mülkün doğal özellikleri üzerinde zararlı etkileri olabilecek tehditlerle de karşı karşıyadır. Mülkün bütünlüğünün kırılganlığı deprem nedeniyle daha da artmıştır. Tüm bu faktörler bir araya geldiğinde, Dünya Miras Merkezi ve Danışma Organları, varlığın Operasyonel Kılavuzların 179. Paragrafında tanımlandığı üzere tespit edilmiş ve potansiyel tehlike altında olmaya devam ettiği görüşünü korumakta ve bu nedenle Tehlike Altındaki Dünya Mirası Listesine kaydedilmesini tavsiye etmektedir.”
DERİN ENDİŞE: PROJELERİ DURDURUN
Dünya Mirası Komitesi ise mevcut kararları inceledikten sonra şu kararları aldı: “Şubat 2023'te meydana gelen depremlerin yıkıcı etkileri nedeniyle Türkiye'nin taraf devleti ve halkıyla dayanışma içinde olduğunu ifade eder, taraf devleti etkilenen dünyayı desteklemek için Sözleşme yardım mekanizmasının mevcudiyeti konusunda temin eder.
Miras mülkleri ve taraf devleti onlara çağrıda bulunmaya davet eder:
* Önceki kararlarında talep edildiği üzere, Taraf Devletin Dünya Miras Merkezi/ICOMOS ortak Reaktif İzleme misyonunun varlığa erişimini kolaylaştırmasını memnuniyetle karşılar, raporda yer alan sonuç ve tavsiyeleri not eder ve onaylar ve Taraf Devletten bunları tam olarak uygulamasını talep eder;
*Taraf Devlete, son yıllarda Şehir Surları'ndaki çalışmalarda örnek teşkil eden araştırma ve restorasyon yaklaşımı için takdirlerini ifade eder;
* Taraf Devletin, mülkün Üstün Evrensel Değerini (OUV) etkileyebilecek tüm projeleri durdurmamış olmasından ve Komite tarafından defalarca talep edildiği üzere 2012 Koruma Planına geri dönmemiş olmasından duyduğu derin endişeyi ifade eder ve ayrıca Taraf Devlete yönelik talebini yineler:
a) Tampon bölgesinde daha fazla yıkım ve geliştirme de dahil olmak üzere mülkün OUV'sini etkileyebilecek tüm projeleri durdurun,
b) 2016 Koruma Planı'nın devam eden uygulamasının durdurulması ve 2012 Koruma Planı'na geri dönülmesi;
* Ayrıca, tescilinden bu yana mülkte ve tampon bölgesinde uygulanan projelerin getirdiği ve özellikle OUV'sini ciddi şekilde aşındıran değişikliklerden duyduğu derin endişeyi ifade eder:
a) Hevsel Bahçeleri'nin işleyişi ve morfolojisi, mülkün ayrılmaz bir parçası ve mülkün OUV'sini destekleyen temel bir niteliktir,
b) On Gözlü Köprü ve Dicle nehri kıyılarının hemen yakınında, hem mülk içinde hem de tampon bölgesinde inşaat, peyzaj ve altyapı projelerinin uygulanması,
c) Mülk ve tampon bölgesindeki kentsel mahallelerin büyük ölçekli yıkımı ve yeniden inşası veya dönüştürülmesi, geleneksel yerel toplulukların Hevsel Bahçeleri ile olan sosyal ilişkilerinin fiilen yok olmasına yol açmıştır ve bu, yazım sırasında OUV'ye katkıda bulunan temel bir ilişki olmasına rağmen,
d) Şehir Surlarının iç çevresinde Araç Yolu ve Turistik Tur Güzergahının inşası,
e) Anıtlar üzerinde zaman zaman yapılan uygunsuz ve istilacı restorasyonlar;
YÖNETİM SİSTEMİNİ GÖZDEN GEÇİRİN
* Ayrıca, taraf devlete yönelik talebini yineler:
a) Kentsel tasarım, peyzaj ve altyapı projelerinin yanı sıra varlığın ve çevresinin OUV'si üzerinde etkisi olabilecek inşaat ve restorasyon projeleri için Dünya Mirası bağlamında Etki Değerlendirmeleri için Kılavuz ve Araç Kitine uygun olarak bağımsız Miras Etki Değerlendirmeleri (HIA'lar) gerçekleştirin,
b) Tüm projelerin uygun profesyonel arkeolojik ve koruma gözetimi tarafından yönlendirilmesini sağlayın; bu gözetim, iyi uygulama ve etkili sonuçlar elde etmek için tüm çalışmalara tam olarak entegre edilmelidir,
c) Bu tür projelerin ayrıntılarını ve ilgili HIA'ları, geri döndürülmesi zor olabilecek herhangi bir uygulama kararından önce Danışma Organları tarafından incelenmek üzere Dünya Mirası Merkezine gönderin;
* Mülk için Yönetim Planının hala tam olarak uygulanmadığını ve bazıları mülkün OUV'sine zarar veren ve vermeye devam eden bir dizi farklı projeyle sonuçlandığını büyük bir endişeyle not eder ve Taraf Devleti aşağıdaki hususları yerine getirmeye çağırır:
a) Mülkün yönetim sistemini tamamen gözden geçirin,
b) Mevcut mevzuat ve yönetim düzenlemelerinin mülkü ve tampon bölgesini etkili bir şekilde koruyup koruyamayacağını inceleyin,
c) Yönetim Planının gözden geçirilmesi ve saha yöneticisinin rolünün koordinasyon düzeyinin ötesine taşınarak bilim insanları ve tarımsal gruplar da dahil olmak üzere yerel makamların, kuruluşların ve toplulukların yönetim ve karar alma süreçlerine katılımının sağlanması,
d) Revize edilmiş Yönetim Planını, kabul edilmeden önce Danışma Organları tarafından gözden geçirilmek üzere Dünya Miras Merkezine sunmak;
1 ŞUBAT 2024’DE RAPOR İSTENDİ
* Mülkün, özellikle bütünlüğünün ve kültürel öneminin önemli ölçüde kaybedilmesi, destekleyici tarihi kentsel dokunun ciddi şekilde kaybolması ve OUV'sini taşıyan nitelikleri koruyamayan bir yönetim sistemi nedeniyle önemli kümülatif tespitler ve potansiyel tehditlerle karşı karşıya olduğu düşünülmektedir;
* Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzajının (Türkiye) Tehlike Altındaki Dünya Mirası Listesine kaydedilmesine karar verir;
* Ayrıca, taraf devletten, Dünya Mirası Merkezi ve Danışma Organları ile istişare halinde, varlığın Tehlike Altındaki Dünya Mirası Listesinden (DSOCR) çıkarılması için İstenen koruma durumu önerisinin yanı sıra, varlığa ve tampon bölgesine yapılan müdahaleleri tersine çevirmek ve kayıt altına alınmasından bu yana uygulanan kalkınma projelerinden kaynaklanan olumsuz etkileri hafifletmeye yardımcı olmak için 2022 misyonu tarafından bilgilendirilen, uygulama takvimi de dahil olmak üzere bir dizi düzeltici önlem geliştirmesini, 46. oturumunda Dünya Mirası Komitesi tarafından değerlendirilmek üzere talep eder;
* Son olarak Taraf Devletten, 46. oturumunda Dünya Miras Komitesi tarafından incelenmek üzere, 1 Şubat 2024 tarihine kadar Dünya Miras Merkezine varlığın korunma durumu ve yukarıdakilerin uygulanması hakkında güncellenmiş bir rapor sunmasını talep eder.”
Henüz taslak olan kararın 9 Eylül’de Suudi Arabistan’ın başkenti Riyad’da yapılacak Kültürel Miras Merkezi toplantısında kesinleşmesi bekleniyor. (MA)
