Milli Savunma Bakanlığı’nın verilerine göre Cumhuriyet’in kuruluşunda 1919-1922 yılları arasında yer almış ve Kurtuluş Savaşı’nda bulunmuş askerlerden 14 bin 591’i şehit olurken, aralarından 46’sının ise Diyarbakırlı olduğu öğrenildi. Şehit olan Diyarbakırlı askerlerden 9’unun subay olduğu görülürken, içlerinden henüz 20 yirmi yaşında olan gençlerin bile öldüğü görülüyor. Kahramanların kurduğu devletin Cumhuriyet’i kabul etmesi ve Atatürk’ün de Cumhurbaşkanı seçiliş haberi ise, Diyarbakır’ın İç Kale mevkiinde atılan 101 pare topla kutlandı.
“EFENDİLER, YARIN CUMHURİYETİ İLAN EDECEĞİZ”
İstanbul ve Anadolu’nun işgali sonrası Mustafa Kemal Atatürk’ün, “Geldikleri gibi giderler” sözüyle başlayan ve 28 Ekim 1923 yılında ise, “Efendiler, yarın Cumhuriyeti ilan edeceğiz” cümlesiyle sonuçlanan Kurtuluş Savaşı’nın üzerinden tam 100 yıl geçti. Bu nedenle de kamuoyunda, üst makamların üzerinden bir asır geçen Cumhuriyet’in kuruluşunu kutlamak için çeşitli etkinliklerin ve faaliyetlerin gerçekleştireceği konuşuluyor.
DİYARBEKİR’DE 13. KOLORDU’UN AMASYA GENELGESİ’NE DESTEĞİ
Mustafa Kemal Atatürk’ün, Havza’ya geldikten sonra 28-29 Mayıs 1919 günü ilk genelgesini hazırlayarak, Anadolu’daki valilere, Erzurum’da ve Diyarbakır’da bulunan Kolordu Komutanlıkları’na, Konya’da bulunan Ordu Müfettişliği’ne Havza Genelgesi’ni gönderdiği bilinmektedir. Özellikle Amasya Genelgesi’nin çalışmalarına başlayan Mustafa Kemal Paşa, eski Bahriye Nazırı Rauf Bey (Orbay), 3. Kolordu Komutanı Albay Rafet Bey ve 20. Kolordu Komutanı Ali Fuat Paşa ile birlikte genelgeyi hazırlamışlardır. Bu sayede Konya’da bulunan 2. Ordu Müfettişi Mersinli Cemal Paşa ve Erzurum’da 15. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa’nın, Diyarbekir’de 13. Kolordu Komutanı Albay Cevdet Bey’in onayından sonra 22 Haziran 1919’da Amasya Genelgesi’ni yayınlamıştır.
DİYARBEKİR MİLLİ MÜCADELE SERÜVENİNE EKLENDİ
İleriki tarihlerde ise Erzurum’da bir vilayet kongresi toplayan ve çok önemli kararlar alan Mustafa Kemal Paşa ile silah arkadaşları, işgalcilerin Ermenilere bırakmasını istedikleri 6 il için; “Vilayet-i Şarkiye olarak isimlendirilen Erzurum, Sivas, Diyarbekir, Elaziz, Van ve Bitlis vilayetleri ve Trabzon vilayeti ile Canik/Samsun sancağı Osmanlı vatanı ile bir bütündür, birbirinden ayrılamaz.” kararını almışlardır. Bu sayede işgalcilere ret çeken Atatürk ve silah arkadaşları, Ermenilere verilmesi talep edilen Diyarbekir’i de Milli Mücadele ve Kurtuluş Savaşı serüvenine eklemişlerdir.
CUMHURİYET’İN KURULUŞUNDA 101 PARE TOP PATLAMIŞTIR
Esareti değil, hürriyetin istikbalini seçen kahramanların kurduğu devletin Cumhuriyet’i kabul etmesi ve Atatürk’ün de Cumhurbaşkanı seçilişi haberi Diyarbakır’ın İç Kale mevkiinde atılan 101 pare topla kutlandı. Vali Ahmet Mithat Bey, 7. Kolordu Komutanı Caffer Tayar (Eğilmez) Paşa, Belediye Başkanı Hüseyin (Uluğ) ve birçok kuruluş başkanları, halkın ileri gelenleri Gazi Mustafa Kemal Paşa’ya tebrik telleri çektiler. Resmî daireler tatil edildi. Şehir bayraklarla süslendi. Halkın, mülkî ve askerî erkânın, dernek ve esnaf kuruluşlarının katıldığı muazzam bir tören yapıldı. Vali tebrikleri kabul etti.
CUMHURİYET KURULDUĞUNDA DİYARBAKIR İLÇELERİ
1924 Anayasasına göre sancaklar kaldırılmış, vilayet (il), kaza (ilçe), nahiye, kasaba ve köy şeklinde yeniden yapılanma sağlanmıştı. Buna göre Diyarbakır iline bağlı içeler şunlardır: Merkez, Ergani, Silvan, 1954’de Hazro, Lice, Kulp, Çermik. Bu ilçelere; 1937’de Çınar, 1957’de Hani, Bismil ve Eğil ilçesinin 1987’de Eğil ve karaz (Kocaköy) ilçe adı Dicle ve bu ilçeye bağlı Dicle bucağının adı da Eğil olarak değiştirilmiştir. 2013 yılı itibariyle Diyarbakır’ın 17 ilçesi vardır: Bağlar (Merkez), Bismil, Çermik, Çınar, Çüngüş, Dicle, Eğil, Ergani, Hani, Hazro, Kayapınar (Merkez), Kocaköy, Kulp, Lice, Sur (Merkez), Silvan, Yenişehir (Merkez).
ATATÜRK’ÜN DİYARBAKIR SEVİGİSİ
“Diyarbakırlı, Vanlı, Erzurumlu, Trabzonlu, İstanbullu, Trakyalı ve Makedonyalı hep bir ırkın evlatları hep aynı cevherin damarlarıdır.” Mustafa Kemal Atatürk
Kaynakça:
Yrd. Doç. Dr. Bedrettin Kolaç, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi, II. Baskı, İmaj Yayınevi, Ankara, Eylül 2011, s.82-86. bkz.
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, Atatürk'ü Anlama Platformu, S.23. bkz.
İhsan Işık, Diyarbakır Ansiklopedisi Cilt I, Elvan Yayınları, Ankara 24 Mart 2013, S. 119. bkz.
İhsan Işık, Diyarbakır Ansiklopedisi Cilt III, Elvan Yayınları, Ankara 24 Mart 2013, S.419. bkz.
Haber: Devrim AKTÜRK
