Koyun yetiştiriciliği, Diyarbakır için hem sosyoekonomik hem de istihdam sağlamak açısından son derece önemli bir yer tutmaktadır. Güneydoğu Anadolu koyunculuğuna genel bir bakış çerçevesinde ilin topoğrafik ve iklim özellikleri, bitki örtüsü, koyun varlığı, işletmelerin genel özellikleri ve üretim biçimi dikkate alındığında, mera ve yaylada otlatma dışındaki yem kaynakları; tane yemler (arpa, buğday, yulaf, çavdar) , saman, anız, fabrika yemi ve silajdır. Diyarbakır’da koyun yetiştiricilerinin yapısal, teknik, yetiştirme ve ürün pazarlama açısından sorunları bulunmaktadır. Ancak artan maliyetlere rağmen çiftçilikle uğraşan birçok aile koyun yetiştiriciliğini bırakmamış ve devam ettirmektedir. Diyarbakır’da yetiştirilen birçok koyun türü vardır. . Bunlar, akkaraman, karakaş, karacadağ zom koyunu, ivesi, hamdani ve aliki koyunlarıdır. Gelin şimdi bu koyun türlerini hep birlikte tanıyalım.
DİYARBAKIR’DAKİ KOYUN TÜRLERİ
Tarih kaynaklarında Diyarbakır’ın da içinde bulunduğu Mezopotamya topraklarında tarım faaliyetlerinin ilk kültüre alındığı, koyun, keçi ve sığırın evcilleştirildiği bölge olarak yer almaktadır. Diyarbakır’daki iklim koşullarından kaynaklanan düşük verimli meralardan en iyi yararlanan hayvan olarak koyun ilk sırada yer almaktadır. Diyarbakır’da yetiştiriciliği öne çıkan koyun ırk ve varyeteleri bakımından 6 çeşit koyun türü bulunmaktadır. Bunlar, akkaraman, karakaş, karacadağ zom koyunu, ivesi, hamdani ve aliki koyunlarıdır.
KUYRUK YAPILARINA GÖRE KOYUNLAR
Koyun et, süt, döl verimi ve yapağı verimlerine bağlı olarak kombine veya bu verim yönlerinden birkaçı için yetiştirilmektedir. Dünyada ve ülkede birçok koyun ırkı yetiştirilmektedir. Bunlar kuyruk yapılarına göre şöyle sınıflandırılmaktadır;
Yağlı kuyruklu ırklar: Akkaraman, morkaraman, dağlıç, ivesi karagül, norduz.
Yarım Yağlı kuyruklu ırklar: Sakız, herik, hemşin, malya.
Yağsız ince kuyruklu ırklar: Kıvırcık, karayaka, gökçeada, merinos, ramlıç, pırlak.
Uyluğu yağlı ırklar: Tuj koyunu
Diyarbakır’da yetiştiriciliği öne çıkan koyun ırk ve varyeteleri akkaraman, karakaş, karacadağ zom koyunu, ivesi, hamdani ve aliki koyunları bulunmaktadır.
DİYARBAKIR’DA EN ÇOK YETİŞEN KOYUN TÜRÜ: AKKARAMAN KOYUNU
Diyarbakır’da genel hakim koyun ırkı akkoyundur. Yetiştiriciliği en çok yapılan koyun türü olan koyun türüdür. Cumhuriyet döneminde Akkaraman adı verilen S harfi şeklinde bohçalı yağlı kuyruklu bir koyun ırkıdır. Akkoyunun orijini yukarı Mezopotamya bölgesi olduğu, Anadolu’da Roma hakimiyetine son verilmesi ile Toroslara ve İç Anadolu’ya göçlerle götürüldüğü bilinmektedir. Tarihte Akkoyunlu Devletine ismini veren Akkoyun; Anadolu yöresinde Akkaraman ve Sivas yöresinde Kangal tipi gibi isimler ve varyantları ile tanınmıştır.
BASİT VE DÜŞÜK MALİYETLİ KOYUN TÜRÜ: KARAKAŞ KOYUNU
Diyarbakır’ın özellikle Çermik, Çüngüş ve Ergani ilçelerinde yetiştirilen Karakaş koyunu, basit ve düşük maliyetli, yöresel malzemeler kullanılan ağıllarda barındırıldığı için tercih edilen koyun türlerindendir. Bölgede yetişen bir koyun cinsi olan Karakaş koyunu, baş uzun ve dar, yüz çıplak, boyun uzun ve çıplaktır. Vücut dar ve uzun sırt hattı ise düz bir yapı arz etmekle beraber bazılarında çukurluklara da rastlanabilir. Koçlarda, koç başlılık hakimdir. Kulaklar uzun ve sarkık, bacaklar uzun ve çıplaktır. Tırnaklar sağlam ve serttir. Vücut rengi beyazdır. Genellikle baş burun, göz çevresi, kulak ve ayaklarda siyah lekeler mevcuttur. Baş, boyun altı ve bacaklar yapağısızdır. Yapağı kaba-karışık ve seyrektir. Deri rengi beyazdır. Koçlar da helezonik boynuzlar görüldüğü gibi gelişmemiş boynuzlara da rastlanırken koyunlar ise boynuzsuzdur. Kuyruk, yağlı kuyruklu bir yapıya sahip olup S şeklinde bir yapı arz etmektedir. Düşük maliyetli, yöresel malzemeler kullanılan ağıllarda barındırılırlar. Aile, köy veya şahıs sürülerinde 50-500 başlık gruplar halinde yetiştirilirler.
KARACADAĞ’IN TAŞLIK ARAZİSİNE ADAPTE OLAN KOYUN TÜRÜ: KARACADAĞ ZOM KOYUNU
Diyarbakır merkez, Çınar ve Ergani’nin alt kesimlerinde yetiştirilmekte olan bu koyun varyetesi yağlı kuyruklu olmakla birlikte kuyruk toplu olup diz eklemi hizasını geçmemektedir. Karacadağ’ın taşlık arazisine iyi adapte olmuştur. Kombine verimli olup kuzu verimi önceliklidir. Karacadağ
Diyarbakır, Mardin ve Şanlıurfa arasında bulunan, oldukça geniş bir alana yayılmış konik yapılı, sönmüş volkanik bir dağdır. Karacadağ bölgesinde Akkaraman ve Karakaş Koyunundan gerek fiziksel ve gerekse verim özellikleri yönünden oldukça farklılık gösteren “Karacadağ Zom Koyunu” yetiştirilmektedir.
DİCLE VE FIRAT BÖLGELERİNDE YETİŞEN KOYUN TÜRÜ: İVESİ KOYUNU
İvesi koyununun asıl anavatanı Dicle ve Fırat nehirleri arasında bulunan Mezopotamya bölgesidir. Irak, Suriye, Lübnan, İsrail, Ürdün ve Suudi Arabistan gibi Ortadoğu ülkelerinde yetiştirilmektedir. de Ülkede Diyarbakır’la birlikte Suriye sınırına yakın olan Mardin, Şanlıurfa, Gaziantep, Kilis ve Hatay illerinde de yetiştiriciliği yapılmaktadır. İvesi güçlü ve sağlam bir görünüşe sahiptir. Vücut orta yapılı olup, Süt tipine uygun, ince fakat sağlam kemik yapısına sahiptir. Kombine verimli bir ırk olup süt verimi önceliklidir.
KOÇERİ KOYUNU OLARAK DA BİLİNİR: HAMDANİ KOYUNU
Özellikle Diyarbakır’ın Silvan ve Bismil Yöresinde yetiştirilmektedir. Halk arasında koçeri diye adlandırılmaktadır. Özellikle Hakkari, Van, Siirt, Batman, Bitlis gibi illerde yetiştirilir ve bölge koyun yetiştiricileri tarafından sevilen ve aranan bir koyundur. Ancak sayıca az olan bir koyun türüdür. Kombine verimli ve yağlı kuyruklu olup kuzu verimi önceliklidir. Baş, erkek ve dişilerde güçlü ve dayanıklı görünümlüdür. Koç ve koyunlarda boynuzluluk oldukça azdır. Genel olarak baş, kulak, boyunun büyük bir kısmı ve ayaklar kahverengidir. Kulaklar sarkık ve geniştir. İvesilerde alın bölgesinde bulunan akıtma hamdanilerde pek görülmez. Vücut beyaz-kremdir. Bacaklar dağlık ve engebeli arazide yürümeye uygun olacak biçimde kalın ve uzundur. Kuzu doğum ağırlığı ortalama 2,5-5 kg dır. Yaklaşık olarak 2,5 – 3 aylık iken sütten kesilirler. Sütten kesim ağırlığı 27-30 kg. kadardır. Laktasyon süt verimi 80-90 kg kadardır.
İSMİNİ AŞİRETTEN ALAN KOYUN TÜRÜ: ALİKİ KOYUNU
Diyarbakır’ın doğu bölümü il Batman ili arasında Göçebe Alikan Düdeyran aşiretine özgü onların ismi ile tanınan aliki koyunları; baş ve ayaklar gri- kahverenginde, vücut genel olarak krem renginde yapağı ile kaplı olup ivesi ve hamdanilere göre uzun kulaklı daha ufak yapılı bir koyun tipi olup; bilimsel olarak tanımlanması ve geliştirilmesi için üzerinde çalışılması gereken lokal bir koyun türüdür.
Diyarbakır'da koyun yetiştiriciliği meraya dayalı olarak; yerleşik, yaylacılık ve göçer sistemde yapılmaktadır. Son yirmi yıllık dönemde sosyal ve ekonomik birçok faktöre bağlı olarak yaylacılık ve göçer şeklinde yetiştiricilik yapan ailelerin çoğu ya yerleşik sisteme geçmişler ya da bu üretim kolunu terk etmişlerdir. Diyarbakır'da işletmelerin çoğu küçük ölçekli aile tipi işletmelerdir. Bu işletmeler geniş bir alana yayılmış ve dağınık durumdadır. Meraya dayalı yapılan yetiştiricilikte kış aylarında saman, özellikle mercimek samanı ve dane yem olarak arpa ilavesi yapılmaktadır.
Haber: Remziye ÇELİK
