Tarihi 12 bin 500 yıl öncesine dayanan Diyarbakır’da bulunan 17 ilçe son dönemlerde dikkat çekiyor. Ancak kentin Çüngüş ilçesinde bulunan yörenin dağlık olması, verimli topraklarının bulunmaması ve ulaşım zorluğu gibi nedenlerle yerleşim tarihi çok eskilere uzanmamaktadır. Yörede ilk belirli hareket 1040 yılında Türkmen boyları tarafından yapılan akınlarda görülmeye başlandı.
1183’TE ARTUKLULAR BÖLGEYİ AKTİF KULLANDI
Çüngüş 1183 tarihinde Artukluların eline geçmiş ve Hindistan'a giden İpek Yolu güven altına alınmıştır. 1475 yılında ilçede Tekkale, Kömeağaç, Pegler adında üç mahalle kurulduğu ve manastır yapıldığı kayıtlardan anlaşılmaktadır. Çüngüş’te devlet otoritesini sağlayan Kapıkıran Mehmet Ali paşa yöreyi Çün-Guş tutarsız olarak nitelemiş ve yöreye bu adın verilmesine sebep olmuştur. Yörede daha çok Ermenilerin yaşadığı bilinmektedir. Ancak Ermeni isyanlarından sonra Ermeniler bölgeden ayrılarak Lübnan tarafına göç etmişlerdir.
YÖRENİN BÜTÜNLEŞMESİ VE BÖLGENİN ÖNE ÇIKIŞI
Türkmenler Çüngüş bölgesine zamanla yerleşmiş burada bulunan yerli halkla bütünleşerek yaşamlarını sürdürdü. Süryani, Süryeli Misel Malatya Patriğidir. Anadolu´ya ve bilhassa Malatya, Adıyaman ve bugünkü Fırat havzasına yapılan Türk akınları hakkında yazdığı eserinde geniş yer verdi. Çüngüş 1085 Yılında Diyarbakır bölgesine egemen olan Büyük Selçuklu devletinin etki alanı içine girdikten sonra, yöre Suriye Selçuklularının topraklarına katıldı. Bugünkü Çüngüş yöresi 1183 yılında Güneydoğu’da hakimiyet kuran ve ilk Türk beyliklerinden sayılan Artukluların egemenliği altına girdi. Çüngüş bu sıradaki konumu nedeniyle ipek yolu üzerinde bulunduğundan, gün geçtikçe önemi daha da arttı.
OSMANLI’DAN GÜNÜMÜZE ÇÜNGÜŞ
1596 Yılında yanındaki maiyeti ile birlikte Çüngüş´e gelen Osmanlı Paşası Kapıkıran Mehmet Alı Paşa yörenin kalkınması için büyük çaba sarf etti. Dağınık Çüngüş yerleşmesine son vererek toplu bir şehir gömmüşü kazandırdı. Mehmet Alı Paşa yöredeki yerli ermeni ve Türklerle bütünleşmesi ile yaptığı çalışmalarla yörede içme suyu ve ulaşım şebekesinin temelini attı. Yöredeki bir çok yerleşim biriminin isminin Ermenice oluşu Ermenilerin Türklerle uzun süre beraber yaşadıklarını göstermektedir. (Eylos, Ağut, Arguna gibi)
Kurtuluş savaşı ve Cumhuriyetin ilk yıllarında nüfusu iyice azaldığı için köy statüsüne indirilen Çüngüş, 1934´te tekrar bucak statüsü kazandı ve Diyarbakır iline bağlandı. 3 Mart 1953 tarihli Resmi gazetede yayımlanan 6068 Sayılı Kanunla ilçe oldu.
