Geçmiş dönemlerdeki kapı tokmakları günümüzün kapı zili olarak ta değerlendirilebilir. Ülkemizde kullanılan kapı tokmaklarının tarihleri hakkında çok fazla bilgiye sahip olunmadığı için hangi döneme ait oldukları konusunda üzerlerinde yer alan tarih temel alınmaktadır. Kapı tokmakları ev sahibine sadece geleni bildirmez farklı anlamlarda içerir, hatta ev sahibine mesajda verilirdi.
DEMİR USTALARININ MAHARETİ: ESERLER GÜNÜMÜZE DEĞİN ULAŞTI
Demircilerin kendine hayran bırakan işçiliklerine ev sahipliği yapmış bu tokmaklar halende günümüze kadar gelmeyi başarabilmiş ve günümüzde de istek üzerine demircilerde yaptırılmaktadır. Diyarbakır’ın her bakımdan kusursuz kesme taş evlerinin bulunduğu Sur ilçesinde günümüze kadar hasarsız gelen kapılar ve kapı tokmakları hiç şüphesiz yapan ustaların ellerinde eşsiz bir görünüme kavuşuyor.
DİYARBAKIR’IN KÜLTÜREN ZENGİNLİĞİ
Diyarbakır’da Kürt, Ermeni, Türk, Zaza ve birçok kültür asırlardır beraber yaşıyor. Kentin tarihi penceresi Sur’da günümüze kadar gelmeyi başaran ve hem mimari hem de görsel olarak misafirlerini hayran bırakan kapı tokmakları evler, hamamlar, tarihi camiler, kervansaray ve han kapılarında kullanılmış. Başta Diyarbakır olmak üzere Şanlıurfa, Mardin, Şırnak, Hakkâri, Malatya, Elazığ, Safranbolu, İzmir ve Gaziantep’te de örnekleri pek fazladır.
DİYARBAKIR MÜZESİ'NDE SERGİLENİYOR
Günümüze kadar gelen en eski kapı tokmağı Şırnak Cizre’de yer alan tarihi ve otantik kapı tokmağıdır. Varlıklı ailelerin kapı tokmakları üzerinde sıkça, aslan kafası, koçbaşı, horoz gagası gibi figürler kullanılmış. Diyarbakır'ın kültüründe önemli bir yeri olan kapı tokmaklarının bazı örnekleri de Diyarbakır Müzesi'nde sergileniyor.
KAPIYA ASILAN İP BİR MESAJDI
Kapı tokmağına asılan ip, gelen misafire verilen mesajdı. Ev sahibi bir yere giderken tokmağa ip asar ve kendisi yokken ziyarete gelenlere 'evde yokum' mesajı verirdi. Asılan ip kısa ise gidilen mesafe yakın anlamına gelir. Evin sahibi uzun süre dönmeyecekse ipin en ucuna düğüm atarak mesajını vermiş olurdu. Ziyarete gelenler ise eğer yakından geliyorlarsa üst kısmına, uzaktan geliyorlarsa alt kısmına düğüm atardı. Misafir şehir dışında gelmişse de halkalı düğüm atardı.
KADIN VE ERKEKLERİN KULLANDIĞI HABERCİ TOKMAKLAR
Ev sahibine gelen misafirin kadın mı veya erkek mi olduğu haberci tokmaklar sayesinde bildirilirdi. Bir kapıdaki iki farklı tokmağın sağda ve bazen daha yukarıda olanı tok ve kalın bir ses çıkarırdı. Bu tokmağı erkek misafirler kullanır ve ev sahipleri bir erkeğin kapıda beklediğini anlarlardı. Sol tarafta ve diğerine göre biraz daha aşağıda ve daha süslü olan tokmak ise tiz ve ince bir ses çıkarırdı. Kadınlar bu tokmağı kullanırdı.
KADIN YÜZÜ İÇEREN KAPI TOKMAKLARI
Tokmakta alt parça ve tokmağın ses çıkarmaya yarayan hareketli parçası da bulunmaktadır. Bu kadın yüzü bulunan tokmakların Yunan tanrıçalarını sembolize ettiği düşünülmektedir. Ayrıca 19. yüzyıl Victoria Dönemi’ne ait olduğu da düşünülmektedir.
TOKMAKLARDA YÜZÜK PARMAĞI SEÇİLMESİ
İslamiyet inancı temel alınır ve bu ev içerisinde kısa süre içerisinde evlilik yapılacağı belirtilir.
Teknolojik gelişme ve değişmelerle beraber tokmaklar, parmak izi tarama ve kart okuma gibi yöntemlerle açılabilmektedir. Bu sayede, güvenlik önlemleri daha da artmış ve kapıların yetkisiz kişiler tarafından açılması önlenmiştir.
ŞAKŞAK VE ÇEKÇEKLİ KAPI TOKMAKLARI
Diyarbakırlı demir ustalarının elinde şekillenen ve günümüze kadar gelmeyi başaran en yaygın kullanılan biçimler şakşak ve çekçek kapı tokmakları olmuştur. Demirden dövme veya dökme olarak yapılmıştır.
ÇİNİ VE KAPI ÜZERİNDEKİ DUALAR
Eski dönemlerden günümüze kadar gelen bir diğer önemli tarihsel kalıtta çinilerin veya duvarların üzerine yazılmış dualar ve sureler olmuştur.
