Osmanlı Dönemi’nde Diyarbekir Valileri

Osmanlı Dönemi’nde Diyarbekir Valileri

Osmanlı Dönemi’nde Diyarbakır valilerinin özelliklerini toparlarsak, 1515-1838 tarihleri arasında, yani 323 senede Diyarbekir Eyaletinde toplam olarak 253 vali görev yapmıştır. Dolayısıyla ilk bakışta her valinin bir veya bir buçuk sene görev yaptığı izlenimi doğmaktadır. Ancak yüzyıllar itibariyle valilerin görev süreleri incelendiğinde valilerin görev sürelerinde bir istikrarın bulunamadığı söylenebilir.

XVI. Yüzyılda (1516-1600) 84 senede 34 vali görev yapmıştır. Bütün Osmanlı ülkesinde olduğu gibi, Diyarbekir Eyaletinde de idarenin en istikrarlı olduğu devre bu dönemdir. Zira ortalama olarak valilerin görev süreleri iki buçuk yıl civarındadır.

XVII. Yüzyılda (1600-1700) 100 senede 88 vali görev yapmıştır. Bu dönemde valilerin ortalama görev sürelerinin bir buçuk yıla düştüğü görülmektedir.

XVIII. Yüzyılda (1700-1800) 100 senede 91 vali görev yapmıştır. Bu dönemde ise valilerin ortalama görev süreleri bir ile bir buçuk yıl arasındadır.

XIX. Yüzyılın ilk yarısında (1800-1838) 38 senede 39 vali görev yapmıştır. Bu dönemde ise valilerin ortalama görev süresi bir yılın altına düşmüştür. Ayrıntılı olarak incelediğimiz 1780-1838 yılları arasında 58 senelik zaman diliminde de 58 vali görev yapmıştır. Görev süresi ortalama olarak bir sene gibi gözükmekle beraber bu dönemde 6 yıl görev yapan Şeyhzâde İbrahim Paşa’nın durumu göz önüne alındığında görev süresinin bir yılın altına düştüğü görülmektedir.

Osmanlı hâkimiyeti süresi içersinde, bütün ülkede olduğu gibi Osmanlı devletinin kuvvetli olduğu dönemlerde idarede bir istikrar söz konusudur. Merkezi idarenin zayıflamasına paralel olarak eyalet idaresinde de ciddi rahatsızlıklar ortaya çıkmıştır. Bir eyalet valisi tayin edildiği yeri tam olarak tanımadan ortadan ayrılmakta ve bu durum ciddi sıkıntılara yol açmaktadır. Ayrıca yüzyıllar içerisinde Osmanlı valilerin görev yerlerine bizzat gitmeyerek, yerlerine mütesellimler göndermeleri de idarede yine ciddi rahatsızlıkların ortaya çıkmasına sebep olmuştur.

Diyarbekir Eyaletinde, Osmanlı hâkimiyeti süresi içerisinde bir kişinin birkaç defa eyalet valili yaptığı da sık sık görülen bir durumdur. Diyarbekir Eyaletinde sayı itibariyle en fazla valilik yapan kişi 1740-1759 tarihleri arasında 5 defa Diyarbekir Eyaleti Valiliği yapan Çeteci Abdullah Paşa’dır.

Osmanlı Dönemi’nde idarede istikrarın en fazla olduğu dönem XVI. Yüzyıldır. Bu dönemde İskender Paşa 151-1565 tarihleri arasında 14 yıl boyunca Diyarbekir Eyaleti valiliğini yapmıştır. Yine bu dönemde 1521-1528 tarihleri arasında Hüsrev Paşa 7 yıl, 1516-1521 tarihleri arasında ise 6 yıla Bıyıklı Mehmet Paşa en uzun süre Diyarbekir Eyaleti Valiliği yapan kişilerdir. İdarenin en istikrarsız olduğu dönemi olan XIX. Yüzyılda Şeyhzâde İbrahim Paşa’nın 1808-1813 tarihleri arasında 5-6 yıl Diyarbekir Eyaleti Valiliği yapmış olması da herhalde istinaî bir durum olmalıdır.

İdaredeki istikrarsızlığa paralel olarak, Diyarbekir’de en kısa süre valilik yapanlar ise 1703 tarihinde 10 gün ile Çelebi Yusuf Paşa, 1693 tarihinde 20 gün ile İsmail Paşa ve 1683 tarihinde 1 ay ile Osman Paşa ve diğerleridir.

Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde, özellikle I. Dünya Savaşı’nın yakın zamanlarında hastalık, yangın ve sefalet yüzünden büyük sıkıntı çeken Diyarbakır; Cumhuriyet Dönemi’nde büyük ve önemli imar, sosyal, kültür ve ekonomik hareketler yaşamıştır. 1950’lerden sonra yeni şehir kurulmuş; yollar, hastaneler, okullar ve modern yapılarla gün geçtikçe büyümüş ve gelişmiştir. Yeni şehir kara, hava ve demir yollarıyla Türkiye’nin dört bir yanına bağlanmış, önemli merkezlerden biri haline gelmiştir. (Kaynakça: Şevket Beysanoğlu, Kuruluşundan günümüze kadar Diyarbakır Tarihi Diyarbakır Müze Şehir, İstanbul 1999, S. 39-79 bkz. / İbrahim Yılmazçelik, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbekir (doktora tezi, 1991) bkz.)