‘‘Diyarbakırlı, Vanlı, Erzurumlu, Trabzonlu, İstanbullu, Trakyalı ve Makedonyalı hep bir ırkın evlatları hep aynı cevherin damarlarıdır.’’ Mustafa Kemal Atatürk
Mustafa Kemal Atatürk Diyarbakır’a, birincisi 1916’da kolordu komutanı olarak, ikincisi ise cumhurbaşkanı sıfatıyla 1937’de demiryolunun açılması dolayısıyla gelmiştir.
Atatürk, Çanakkale Cephesi’nden sonra Sofya’ya gitmiş, henüz Sofya’dayken 16. Kolordu Komutanlığına atanmıştı. Birkaç ay sonra resmi adı ‘‘Kafkas’’ olan doğu cephesinde aynı adla kurulan ve iki tümenden oluşan yeni bir kolurduya tayin edilince, 27 Şubat 1916’da Edirne’den ayrılarak 13/14 Mart tarihinde Diyarbekir’e ulaştı. 1 Nisan tarihi itibariyle mirliva (tuğgeneral) rütbesini aldı. Artık ona ‘‘Bey’’ değil ‘‘Paşa’’ diye hitap edilecekti. Atatürk kolordusunu 16 Nisan’da Silvan’da kurdu. Silvan’da bulunduğu süre içinde mülkiyeti o tarihlerde Hazrolu Mehmet (Budak) Bey’e ait olan, sonradan Emin Yörük’e intikal eden evde kaldı. Karargâh binası ise Silvanlı Sadık (Üstün) Bey’e ait olan ev sonradan ‘‘Gazi İlkokulu’’ olarak kullanılan binaydı. Bu cephede, kendisine verilen Van Gölü güneyinden Çapakçur Boğazı’na kadar yaklaşık 80 kilometrelik uzunluktaki arazide birçok muharebe oldu. Bu muharebelerin bazılarını bizzat idare etti. Önceleri Ruslar karşısında gerileyen Osmanlı Ordusu, Ağustos’tan sonra taaruza geçti. 6 Ağustos’ta Atatürk’ün emrindeki 16. Tümen Muş’u tekrar ele geçirdi. Ertesi gün Bitlis’i ele geçirerek Van Gölü’nün güneyine kadar ilerledi. Bu başarı dolayısıyla kendisine altın kılıçlı ‘‘imtiyaz’’ madalyası verildi. Ancak Rusların aynı ay sonunda tekrar saldırıya Atatürk askerlerini güneye çekip karargâhını yeniden Silvan’a taşıdı. Muş tekrar Rusların eline geçti ama Bitlis Osmanlılar’da kaldı.
Ahmet İzzet Paşa izin alıp başkente gitmesinden sonra Atatürk, 5 Mart 1917’de 2. Ordu Komutalığı görevine atandı. Bunun sonucunda 11 Mart 1917’de, Silvan’da bulunan 16. Kolordu Karargâhı da II. Ordu Karargâhını teşkil etmek üzere Diyarbakır’a taşındı. Karargâh binası, İçkale’de şimdi ‘‘Komutan Atatürk Müze ve Kütüphanesi’’ olan binaydı. Atatürk buradaki ordu komutanlığı sırasında kurmay başkanı olarak görev yapan başta İsmet (İnönü) Bey (sonra Paşa) olmak üzere, daha sonra Kurtuluş Savaşı’nda orduya komuta eden başlıca subaylar bu vesileyle bir araya gelmiştir. Atatürk bu sırada kış mevsiminin gelmesiyle çarpışmaların durduğu dönemde günlük de tutmuştur. Söz konusu görevini sürdürürken 7. Ordu Komutanlığı’na atanan Mustafa Kemal Paşa, 9 Temmuz 1917 tarihinde Diyarbakır’dan ayrılarak İstanbul’a hareket etti.
Atatürk Diyarbakır’da bir süre eski Osmanlı Bankası, Kavasısagir Sokağı’nda bulunan 1980’li yıllar itibariyle mülkiyeti Hacı Sinan Özbastacı’ya ait olan eve yerleşti. Daha sonra ise önce ‘‘Gazi Köşkü’’ adı verilen Diyarbakır surları dışında bulunan ‘‘Sem’an Köşkü’’nde oturdu. Bu köşk, Akkoyunlu mimarisinin özelliklerini yansıtan geleneksel Diyarbakır evleri tipinde, geniş eyvanlı siyah-beyaz kesme taşlardan yapılmıştır. Eyvanın duvarındaki mermer sebilden havuza sular dökülmektedir. 1937’de Diyarbakır Belediyesi tarafından koruma altına alınan köşk onarımdan geçirilmiş ve ziyarete açılmıştır. Atatürk’ün doğumunun 100. yılı münasebetiyle köşk yeniden onarılmış ve çevre düzenlemesi yapılmıştır. Köşkün ikinci katındaki bir oda ve teras Atatürk’e ait eşyaların sergilendiği bir müze olarak kullanılmaktadır. Atatürk, daha sonra ise bir süre Pamuk Köşkü’nde kalmıştır. Atatürk Diyarbakır’da kaldığı dönemde belediye önündeki meydanı açtırarak park haline getirtti; belediye önünden Balıkçılar başına kadar olan Bağdat Caddesi’ni (şimdiki Gazi Caddesi) genişletti.
Cumhuriyet Dönemi’nde Atatürk’ün Diyarbekir’a bu ilk gelişi dolayısıyla Diyarbekir Belediye Meclisi’nin 2 Nisan 1926’da fahri hemşeriliğini kabul etmesi için telle haber verilmesi kararı alındı. Bu vesileyle Diyarbekir’e ilk gelişlerinde kaldığı Sem’an Köşkü kendisine hediye edilmiştir. Atatürk 5 Nisan tarihinde belediye meclisinin bu kararını kabul ettiğini bildirdi. Bundan dolayı her yıl 5 Nisan tarihi ‘‘Özel Bayram’’ olarak çeşitli etkinliklerle kutlandı.
Devamı yarın…
