Diyabet, insülin salınımı, insülin etkisi veya bu faktörlerin her ikisinde de bozukluk nedeniyle ortaya çıkan hiperglisemi ile karakterize kronik metabolik bir hastalıktır. Halk arasında şeker hastalığı olarak bilinmektedir. Dünya sağlık örgütüne göre 450 milyon civarında diyabetli olduğu söylenmektedir.
2040 yılında 642 milyon diyabetli hasta olacağı öngörülüyor. Türkiye %11,1 ile diyabet görülme oranının en yüksek olduğu Avrupa ülkesidir. Ülkemizde 7 milyonun üzerinde diyabetli bulunmaktadır. Ülkemiz aynı zamanda diyabete bağlı ölüm oranının en yüksek olduğu Avrupa ülkelerinden biridir. Diyabet ülkemizde toplam sağlık harcamalarının %23,8'inden sorumludur. Diyabet hastalarında ağız kuruluğu, çok yeme veya iştahsızlık, sık sık idrara çıkma, gece idrara çıkma, ani kilo kaybı, bulanık görme, ayaklarda uyuşma, karıncalanma, yanma, idrar yolu enfeksiyonları, mantar enfeksiyonları, kaşıntı, ciltte kuruma, yorgunluk gibi bulgular görülebilir. Hastanelerden gerekli klinik ve bulgulardan sonra diyabet tanısı alınır ve doktoru tarafından tedaviye başlanılır. Tedavide doktor, diyetisyen, diyabet hemşiresi, psikolog ve fizyoterapistten oluşabilen multidsipliner bir ekip vardır. Sağlıklı beslenme, egzersiz, antidiyabetik ilaç veya insülin kullanımı gibi uygun tedaviler seçilir.
Bu yazımda diyabet hastalarına genel beslenme ve önerilerde bulunacam. Diyabetli olmanız diğer insanlardan farklı bir yiyeceği yemeniz veya yememeniz anlamına gelmez. Burada önemli olan vücudun ihtiyacı olan besinlerin çeşitli yiyeceklerden karşılanmasıdır. Ancak genellikle kişiler diyabetli olduklarını öğreninceye kadar, sağlıklı beslenmek amacı ile değil de karın doyurmak amacı ile canının istediğini veya kendisine sunulan yemeği yedikleri için beslenme alışkanlıklarını değiştirmekte güçlük çekerler. Öncelikle kan şekerinizin hızlı bir şekilde yükselmesine neden olan şeker ve şeker içeren yiyecekler ile kilo almanıza neden olacak yağ ve yağlı yiyecekleri azaltın. Bir veya iki öğün yemek yerine günde en azından üç öğün yemeye çalışın.
Öğünler arasında ve gece yatmadan önce küçük bir ara öğün almanız da gerekebilir. Gün içinde yemeniz gereken öğün sayısı diyabetinizin tipine, aldığınız medikal tedaviye, fiziksel aktivite düzeyinize ve o andaki kan şekeri düzeyinize bağlı olarak değişir. Diyabetlilerin iki -üç saat aralıklarla beslenmesi gerekir. Bir gün içinde yenilmesi gereken yiyecekleri gün boyunca yayarak sık ve az yemek yeme alınan öğünden sonra kan şekerinin daha az yükselmesini sağlar. Öğünlerde yenilen yiyeceklerin porsiyon ölçüsünü azaltarak, küçük öğünler halinde yemek yenilmesi fazla kalori alınmasını önleyerek ve açlığı kontrol altına alarak hem kan şekeri kontrolünü sağlar hem de kilo alımını önler. Ayrıca kan kolesterol düzeyindeki yükselmeyide azaltır. Diyabetli bir kişinin de rafine şeker tüketimini kısıtlaması, doymuş yağ ve kolesterolden zengin olan et, süt, yoğurt, peynir, yumurta gibi yiyecekleri belirli bir miktarda tüketmesi, az az ve sık sık yemek yemesi gerekmektedir. Tahıllar, Kurubaklagiller ve Nişastalı Yiyecekler grubundan 6-11 porsiyon beslenmeli. Bu grupta ekmek çeşitleri, tahıllar, kurubaklagiller, pirinç, patates gibi nişastalı yiyecekler bir öğünde yenilmesi gereken temel yiyeceklerdir. Sağlıklı bir beslenme planı içinde 1 porsiyonu 1 ince dilim ekmek veya 2-3 kaşık pilav, makarna olarak belirtilen bu gruptan 6 veya daha fazla porsiyon yenilmesi gerekmektedir.
Sebze ve Meyve grubunda ise posa, vitamin ve mineral kaynağıdır. Bununla birlikte farklı sebzelerin ve meyvelerin içerdiği vitamin ve minerallerde farklıdır. Ispanak gibi koyu yeşil yapraklı sebzeler kalsiyum minerali ve K vitamini için iyi bir kaynak iken, havuç gibi sarı renkli sebzeler A vitamininden zengindir. Çoğu meyve ise A, C vitamini ile potasyum, magnezyum ve bakır gibi mineraller için mükemmel bir kaynaktır. Kişisel özelliklere göre değişmekle birlikte günlük beslenme planında 3-5 porsiyon sebze ve 3 porsiyon meyve yenilmelidir. Süt, Yoğurt grubu ile et, balık, tavuk, yumurta ve peynir gibi hayvansal yiyecekleri içeren bu iki grubun her birinden 2-3 porsiyon yenilmesini önermektedir. Bu iki grup proteinden zengindir ve sağlıklı bir beslenme planında günlük enerjinin %10-20’sinin proteinlerden sağlanması gerekmektedir. Bununla birlikte her iki gruptaki yiyeceklerin kolesterol, kalori ve özellikle doymuş yağ olmak üzere yağ içeriği fazladır. Düşük yağlı veya yağsız süt ürünleri, yağsız et, derisiz tavuk etinin tercih edilmesi şüphesiz ki bu grubun içerdiği toplam yağın, doymuş yağın ve kalorinin azalmasını sağlayacaktır. 1 porsiyon Et grubu 60-90 gr pişmiş et, tavuk, balık veya peynirden birini içerir.
Beslenme planınızda posa içeriğini arttırmak için beyaz ekmek yerine kepekli ekmek özelliklede çavdar veya yulaf ekmeği, pirinç yerine bulgur, meyva suyu yerine meyva tüketiniz. Kabuğu ile yenilebilen meyvaların kabuğunu soymayınız. Öğünlerde sebze ve salata yemeyi ihmal etmeyiniz. Kuru baklagilleri sıkça tüketiniz. Posadan zengin beslenmek diyabeti olanlar veya olmayanlar için oldukça faydalıdır. Bir günde ortalama olarak 20-35 gram posa tüketilmesi gerekir. Posa hem tokluk sağlar ve bağırsak hareketlerinin düzelmesini sağlar. Günlük 8-12 bardak su tüketimi ihtiyacımızı karşılar. Suyumuzu gün içerisine yayarak için belli saatlerde olmasın. Günlük 30-45 dakika uygun yürüyüş ya da egzersiz yapın. Kan şekeri ve kolesterolü üzerinde olumlu etkisi vardır. Günlük 6-8 saat iyi uyku yatmalı. Stresten uzak durmalı, hobiler edinmeli. Bu sayede kan şekeri dalgalanmaları daha kontrol altına alınabilir.
Hipoglisemi yani kan şekeriniz düştüğünde baş ağrısı, titreme, terleme, yorgunluk, çarpıntı hissi, bulanık görme, açlık hissi, sinirlilik, dikkat dağılması gibi belirtilerin genellikle 2, 3 veya 4 tanesini birlikte hissedersiniz. Yukarıdaki hipoglisemi belirtilerini hissettiğinizde hemen bir bardak meyve suyu (şekerli) veya 3-4 adet küçük kesme şeker veya 2-3 adet büyük kesme şeker gibi 15 g basit karbonhidrat içeren bir yiyecek almalısınız. 10- 15 dakika içinde belirtilerin şiddeti azalmaya başlayacaktır. Bu süre içinde aktivitenizi kısıtlayın ve mümkünse yanınızdakilere kan şekerinizin düştüğünü söyleyin.
